मजदुर वर्गको मुक्तिका महान मार्गदर्शक तथा गुरु कार्ल मार्क्सले भनेका थिए कि मजदुर वर्गको मुक्ति स्वयं मजदुर वर्गको कार्य हो । यसको स्पष्ट अर्थ हो जबसम्म मजदुर वर्गले आफ्नो मुक्तिको कार्य आफ्नै हातमा लिदैन तबसम्म उसको मुक्ति सम्भव छैन र हुन सक्तैन ।
त्यसो भए खास अर्थमा मजदुर वर्गको मुक्ति भनेको यस्तो समाज व्यवस्था कायम गर्ने कार्य हो, जुन समाजमा वर्ग नै समाप्त भएर जान्छ, त्यहाँ न शोषक वर्ग रहन्छ, न शोषित वर्ग नै रहेको हुन्छ । यो त्यस्तो समाज हो, जहाँ वर्गको अन्त्य भएको हुन्छ र मनुष्य जाति एकजुट हुने स्थिति बनेको हुन्छ । प्रष्ट छ, यस्तो वर्गरहित अवस्थाको सिर्जना हुनु नै मजदुर वर्गको मुक्ति हो ।
यसरी मजदुर वर्गको मुक्तिको प्रष्ट अर्थ हो – राज्य नामको संस्थाको अन्त्य भएको स्थिति । त्यो एउटा यस्तो समाज व्यवस्था कायम भएको अवस्था हुनु हो, जहाँ राज्य सत्ता हुँदैन, जहाँ पुलिस, सेना, जेल, न्यायालय आदि नामका कुनै संस्थाहरू हुँदैनन् । राज्य नामको संस्था वास्तवमा एक वर्गले अर्को वर्गलाई दबाउने राज्य संयन्त्र हो । मजदुर वर्गको मुक्ति पूर्णरूपमा त्यतिबेला मात्र सम्भव हुन्छ, जब इतिहासमा राज्यको अस्तित्व पूर्णरूपमा समाप्त हुन पुग्दछ । अनि यस्तो समाजमा मानिसले आफ्नो काम काजलाई त्यसरी नै सम्पन्न गर्नेछन्, जस्तो किसिमले उनीहरूले अतितमा गर्ने गर्दथे । राज्य नामको संंस्था त वर्ग पैदा भएपछि त्यससँगै उत्पन्न गरिएको हो । अतः समाजमा वर्ग मेटिनासाथै यो राज्य नामको संस्था पनि मेटिएर जान्छ ।
यहाँ मजदुर वर्गको मुक्तिको अर्थ हो – एउटा यस्तो समाज व्यवस्थाको निर्माण, जहाँ मानिसले पूरै आफ्नो क्षमताअनुसार काम गर्नेछ, अनि समाजबाट आफ्नो आवश्यकताअनुसार चिज वस्तुहरु लिनेछ । त्यो समाजमा अभाव भन्ने कुनै कुरा रहँदैन । त्यसको विपरीत हरेक कुरा प्रचुर मात्रामा उपलब्ध हुन्छ, जसले गर्दा कसैलाई मानवीय आवश्यकताका चिज वस्तुहरु न त संग्रह गर्नुपर्ने स्थिति हुन्छ, न त त्यसको चिन्ता गर्नुपर्ने अवस्था नै हुन्छ । त्यहाँ व्यक्तिले समाजको त्यसरी नै चिन्ता र वास्ता गर्नेछ, जसरी समाजले व्यक्तिको चिन्ता गर्ने गर्दछ ।
मजदुर वर्गको मुक्तिको अर्थ हुन्छ कि मानिस मानिसका बिच भाषा, लिङ्ग, नश्ल, राष्ट्र, जाति आदि आदि कुराका आधारमा हुने गरेको विभाजन, त्यस आधारमा हुने झैँझगडा मेटिइसकेका हुन्छन् । मानिस मानिस बिचका यी सम्पूर्ण भेदभाव मेटिइसकेपछि त्यहाँ जस्तो समाज बन्दछ, त्यो समाज नै वस्तुतः यस्तो समाज हुन्छ, जहाँ मानिसको चौतर्फी अत्याधिक विकास हुन सक्नेछ । मानिसको उन्नतिको बाटोमा समाज कुनै पनि प्रकारले वाधक नभएर हर कदममा व्यक्तित्व विकासको साधक र सहायक हुन्छ । यथार्थतः मजदुर वर्गको मुक्तिको अर्थ यसरी सम्पूर्ण मानव जातिको मुक्ति बन्न जान्छ । यस्तो किसिमको उन्नत, वैज्ञानिक, सभ्य र सुसंस्कृत समाज व्यवस्थालाई आम रूपमा साम्यवाद या कम्युनिज्मको संज्ञा दिइएको छ ।
उन्नाइसौँ शताव्दीमा फ्रान्सको पेरिसमा विश्वमा पहिलो पटक मजदुर वर्गले आफ्नो मुक्तिको कार्यलाई स्वयं आफ्नो हातमा लियो र त्यो आफ्नो मात्र ७२ दिनको शासनकालमा यो कुरा देखाएर छोड्यो कि मजदुर वर्गको मुक्तिको कार्यलाई कसरी प्रारम्भ गर्न सकिन्छ । तिनले मजदुर वर्गको मुक्ति मात्रै होइन, बरु सम्पूर्ण मानवजातिकै मुक्तिको लक्ष्यलाई मजदुर वर्गको मुक्तिको ध्येयकोरूपमा घोषित गरेका थिए । हुन त पेरिस कम्युनको उमेर या कालखण्ड केवल ७२ दिनको मात्र थियो तर त्यस प्रभावले विश्वका देशहरुको सीमा र समयलाई सधैँका निमित्त नाघिसकेको थियो । पेरिस कम्युनको त्यो क्रान्तिले मजदुर वर्गको मुक्तिको जुन विगुल फुकेको या संखघोष गरेको थियो, त्यसको अनुगुञ्ज बिसौँ शताब्दीका कैयौँ महान क्रान्तिहरुमा पटक-पटक गुञ्जिनै रह्यो र सुनिँदै रह्यो ।
हुन पनि बिसौँ शताब्दीमा अनेक महान् क्रान्तिहरु मजदुर वर्गको नेतृत्वमा भए । ती महान् क्रान्तिहरूमध्ये दुई वटा क्रान्ति सर्वोपरिरूपमा रहन पुगे । पहिलो रुसमा १९१७ मा मजदुर वर्गको नेतृत्वमा सम्पन्न महान अक्टोबर समाजवादी क्रान्ति थियो भने दोस्रो १९४९ मा भएको चिनियाँ नयाँ जनवादी क्रान्ति, जुन मजदुर वर्गको नेतृत्वमा किसान-मजदुर एकताको अधारमा सम्पूर्ण क्रान्तिकारी तह र तप्कालाई गोलबन्द गरेर सम्पन्न भएको थियो । ती दुवै क्रान्तिहरूमा पेरिस कम्युनको गहिरो छाप परेको थियो । त्यो केवल पेरिस कम्युनको ध्येय र उद्देश्यलाई लिएर मात्र होइन, ती दुवै क्रान्तिहरूले पेरिस कम्युनको विजय र पराजयबाट धेरै शिक्षा लिएका थिए । पेरिस कम्युनले उठाएका कदमहरूबाट प्रेरणा लिएका थिए ।
वास्तवमा पेरिस कम्युनले फ्रान्स र जर्मनी (त्यतिबेलाको प्रसिया) का पुँजीवादी शासकहरूको अनुहारबाट एकैचोटि मुखुण्डो उतारिदिएका थियो । पेरिसमा मजदुर वर्गको क्रान्ति हुनासाथ दुवै देशका शासकहरूको निगाहमा उनीहरूको सबैभन्दा ठुलो दुश्मन मजदुर वर्ग बनेको थियो । पेरिस कम्युन कायम हुनुभन्दा पहिला फ्रान्स र जर्मनी महिनौँदेखि भीषण लडाइँमा लिप्त रहेका थिए, जसमा हजारौँ मानिसहरु मारिएका थिए । पेरिसका क्रान्तिकारी मजदुरहरूले पेरिसको रक्षाको भार आफ्नै काँधमा लिएका थिए । फ्रान्सको पुँजीपति वर्गले पेरिसबाट भाग्नुमा नै आफ्नो कल्याण हुने ठानिरहेको थियो । अनि जब पेरिसका क्रान्तिकारी मजदुरहरूले कम्युन कायम गरे र त्यसलाई सफलतापूर्वक चलाउन थाले, तब फ्रान्सका पुँजीपतिहरूले आफ्नो वर्ग बन्धुहरु जर्मनीका पुँजीपतिहरूसँग सुलह–सम्झौता गरे । अनि फेरि जर्मनीको सहयोगमा पेरिस कम्युनमाथि भीषण हमला गर्न थाले र यसरी पेरिस कम्युनलाई दबाएर छाडे ।
पेरिस कम्युनबाट पहिलो महत्त्वपूर्ण शिक्षा के मिलेको थियो भने मजदुर वर्गले क्रान्ति गर्दा आपसमा लड्ने पुँजीपति वर्ग पनि मजदुर वर्गका विरुद्ध एक हुने गर्दछन् । ती परस्परको दुश्मनी बिर्सेर मजदुर वर्गमाथि हमला गर्न एकै ठाउँमा खडा हुन्छन् । वास्तवमा उनीहरुका लागि क्रान्तिकारी मजदुर सबैभन्दा ठुलो दुश्मन लाग्दछ । मजदुर वर्गको क्रान्तिबाट अत्तालिएका जर्मनी र फ्रान्सका पुँजीपति शासक वर्गलाई लाग्न थाल्यो कि यदि पेरिसको यो मजदुर क्रान्तिको आगो देशका अरु सहरहरूमा फैलिन थाल्यो भने पुँजीपतिहरूको स्वर्ग पूराका पूरै जल्ने छ ।
जस्तो किसिमले सन् १८७१ मा फ्रान्स र जर्मनीका पुँजीवादीहरू मिलेर पेरिस कम्युनलाई कुल्चे, ठिक त्यसरी नै १९१७ को महान् अक्टोबर समाजवादी क्रान्तिपछि रुसका विरुद्ध पनि पुँजीपतिहरूले त्यस्तै हमला गरे । वास्तवमा रुसमा समाजवादी क्रान्तिलाई केवल आन्तरिक दुश्मन – पुँजीपति, जमिन्दार र सैनिक अधिकारीहरूले मात्रै होइन, देशबाहिरका दुश्मन पुँजीपति प्रतिक्रियावादी वर्गले पनि हमला बोल्यो । रुसमा समाजवादी क्रान्तिलाई पुँजीवादी-साम्राज्यवादी खेमाले आफ्ना लागि बहुतै खतरा मानेको थियो र ती सबै रुसमा मजदुर वर्गको सत्ताका विरुद्ध खडा भएका थिए । त्यतिबेला विश्वका १४ पुँजीवादी देशहरू मिलेर नवस्थापित समाजवादी देशमाथि आक्रमण गरेका थिए । त्यो भीषण हमला दुई वर्षभन्दा बढी समयसम्म चल्यो ।
यद्यपि पेरिस कम्युनको अनुभव र त्यसको शिक्षा रुसका मजदुर वर्गलाई पनि थियो । त्यसैले उनीहरूले आफ्ना भित्री र बाहिरी शत्रुसँग डटेर सामना गरे र तिनलाई हराएर लखेटे । पेरिस कम्युनको पाठका अतिरिक्त रुसमा मजदुर वर्गको अगुवाई गर्ने क्रान्तिकारी नैतिकता र अनुशासनले सुसज्जित रुसी कम्युनिस्ट पार्टी (बोल्सेभिक) लेनिनको नेतृत्वमा दृढतापूर्वक उभिएको थियो । त्यस पार्टीलाई रुसको क्रान्तिकारी अनुभवका साथै मजदुर वर्गको अन्तर्राष्ट्रिय शिक्षा पनि थियो । आफ्नो देशको सन् १९०५ को असफल क्रान्ति र सन् १९१७ को फेब्रुअरी पुँजीवादी-जनवादी क्रान्तिको अनुभव पनि थियो । अनि सर्वोपरि त सन् १८७१ कै पेरिस कम्युनको स्थापना गर्न भएको ठुलो क्रान्तिको अनुभव थियो ।
रुसको समाजवादी क्रान्तिलाई जस्तै विश्वभरिकै पुँजीपतिहरूले बिसौँ शताब्दीमा पनि सबै क्रान्तिहरूलाई कुल्चिनका लागि उनीहरूले जे-जे गर्न सक्तथे, सबै गरे । त्यस क्रममा कैयौँ क्रान्तिहरूलाई उनीहरूले नराम्रोसँग कुल्चिन सफल पनि भए । कतिपय क्रान्तिले तिनको हमलालाई डटेर सामना गरे र पुँजीवादी वर्गमाथि विजय प्राप्त गरेरै छोडे । पुँजीपति वर्गले जुन-जुन क्रान्तिलाई दबायो र कुल्चियो, तिनको लामो शृङ्खला र फेहरिस्त छ । युनान, इण्डोनेसियादेखि आरम्भ भएर यो श्रृङ्खला ल्याटिन अमेरिकासम्म पुग्दछ ।
अनि जुन क्रान्तिहरू सफल भए । ती मध्येमा सन् १९४९ को चिनियाँ नयाँ जनवादी क्रान्ति, भियतनाम, क्युवा, उत्तर कोरिया आदि देशहरूका क्रान्तिहरू रहेका छन् । ती सफल क्रान्तिहरूको एउटा सिलसिलाको फलस्वरूप नै बिसौँ शताब्दीको पाँचौ-छैठौँ दशकमा विश्वका १३ देशको एउटा समाजवादी खेमा अस्तित्वमा आउन सकेको थियो । अनि त्यस खेमाका विरुद्ध पुँजीवादको हमला कहिल्यै रोकिएन । अनि आ-आफ्नो देशमा पनि तिनले आम श्रमजीवी जनतामाथि भीषण दमनचक्र चलाएर क्रान्तिकारी मजदुर वर्गको आभालाई कुल्चिने काम गर्दै रहे । हजारौँ हजार मानिसहरूलाई जेलमा कोचियो भने हजारौँको हत्या गरियो । लोकतन्त्रको ढोल पिट्ने साम्राज्यवादी देश अमेरिकाको पनि यस्तै गतिविधि थियो । हुन पनि सन् १९५० को दशकमा अमेरिकामा क्रान्तिकारीहरूमाथि भीषण दमनचक्र चलाइएको थियो । ल्याटिन अमेरिकामा त झन् साम्राज्यवादी शक्तिका कठपुतली सरकारहरूको माध्यमले एकपछि अर्को ठुलो नरसंहारको सिलसिला नै चलाइएको इतिहास छ ।
समाजवादलाई जत्तिको खतरा बाह्य पुँजीवादी संसारबाट रहेको थियो, त्यत्तिकै या त्यो भन्दा पनि बढी खतरा आफैभित्र छिपेर रहेको या प्रकट घरेलु दुश्मनसँग पनि रहेको थियो, छ किनभने समाजवादी समाज एउटा अन्तरिम संक्रमणकालीन व्यवस्था हो । यो एउटा यस्तो व्यवस्था हो, जसको जन्म पुँजीवादभित्रैबाट हुने गर्दछ तर यसको लक्ष्य भने साम्यवाद हुने गर्दछ । यसरी समाजवादी व्यवस्थाले पुँजीवादभित्रैबाट जन्म लिने भएकाले पुँजीवादी ब्याधी र बिमारीहरू तथा विकृतिहरूले लामो समयसम्म यस नवस्थापित समाजवादी व्यवस्थामा टाँसिएर बस्ने र यसलाई सताउने गर्दछन् । फलतः समाजवादभित्र पनि केही न केही पुँजीवादी विकृति र ब्याधीहरूले घर गरिरहेका हुन्छन्, जसप्रति निरन्तर सावधान रहनु र लड्नुपर्ने हुन्छ । स्वभाविक छ कि यदि पेरिस कम्युनले लामो उमेर पाएको भए, त्यसले पनि यस्ता समस्याहरूको सामना अवश्य गर्नुपर्ने थियो, जसको सामना सोभियत रुस र जनवादी चीनसमेत अन्य समाजवादी देशहरूले गर्नु परेको थियो, र छ ।
वास्तवमा वस्तुगत अनुभवले के दर्शाएको छ भने समाजवादभित्र पुँजीवाद पैदा हुने आधार बचेर रहने स्थितिमा यसभित्र समस्याहरू पैदा हुने गर्दछन् । त्यसका आधार हुन् – मानसिक र शारीरिक श्रमका बिचको भेद, उद्योग र कृषिको बिचमा भेद, सहर र गाउँका बिचको भेद । अनि यसका अतिरिक्त समाजवादमा मूल्यका नियम, मुद्राको प्रचलन, बजारको उपस्थिति आदिले पनि पुँजीवादलाई निरन्तरता दिन मद्दत पुग्ने गर्दछ । सोभियत संघ लगायत पूर्वी युरोपका देशहरूमा समाजवाद समाप्त हुनु र पुँजीवादको पुनःस्थापना तथा सुदृढ हुनका प्रमुख कारणहरू यिनै थिए । समाजवादभित्र पुँजीवाद हुर्कने र बढ्ने कुरालाई रोक्न समाजवादी सांस्कृतिक रूपान्तरणलाई निरन्तर जारी राख्नुपर्ने आवश्यकता रहेको निष्कर्ष निस्केको छ, जुन कुरा चीनले सुरु गरेको थियो, त्यो पनि सही दिशामा नगएर दुरुपयोग भएको समेत देखियो ।
एक समय पेरिस कम्युनको चर्चा गर्दै लेनिनले भनेका थिए कि पेरिस कम्युनको ध्येय सामाजिक क्रान्तिको ध्येय थियो । त्यसको ध्येय के थियो भने श्रमजीवी जनतलाई पूर्ण राजनीतिक तथा आर्थिक मुक्ति मिल्नु पर्दछ । यो सारा संसारकै मजदुर वर्गको ध्येय हो । अनि यस रूपमा पेरिस कम्युन अमर छ । अर्थात् पेरिस कम्युनले जुन आफ्नो ध्येय राखेको थियो, त्यही ध्येय महान अक्टोबर समाजवादी क्रान्ति र पछि गएर सर्वहारा सांस्कृतिक क्रान्तिको पनि ध्येय बनेको थियो । त्यो वास्तवमा मजदुर वर्गको नेतृत्वमा क्रान्ति हुने सबै श्रमजीवी जनताको ध्येय हो । यो वर्गीय ध्येयबाट विचलित भएपछि त्यसमा विकृति र विसंगति उत्पन्न हुन्छ ।
तसर्थ मानव मुक्तिको मजदुर वर्गले उठाएको यो ध्येयको मशाललाई जगाउनु र जोगाउनु पर्दछ भन्ने सही भावधारा पैदा गर्नु, त्यसबाट मजदुर वर्गलाई सुसज्जित तुल्याउनु नै आज विश्वभरि मई दिवस मनाउनुको सार्थकता हुन्छ । पेरिस कम्युनको शिक्षालाई शिरोपर नगरी यथास्थितिमा अल्मलिने हो भने अन्तर्राष्ट्रिय मई दिवस मनाएको कुनै अर्थ हुँदैन भन्ने कुरा बुझ्न आवश्यक छ ।
(लेखक नेपाल कम्युनिस्ट पार्टीका सहअध्यक्ष हुनुहुन्छ ।)
