सामाजिक सञ्जालमा भाइरल भएको एउटा भिडियो चित्रमा एकजना इटालियन महिला रुँदै मानव समुदायलाई अपिल गरिरहेकी छिन्, “Stay Home, Stay Home, Please Stay Home” । एकदिनमा आठ-आठ सय इटालियन नागरिकहरूको मृत्यु देखेकी ती महिला भन्छिन्, “महामारीले राष्ट्रियता, जाति, रंग, भाषा…. केही देख्दैन ।” बडो हृदयविदारक छ भिडियोको दृश्य ।
विश्व आज साँघुरिएको छ । पृथ्वी नै एउटा बस्तीको रूपमा देखिएको छ – “Global Village” बनेको छ पृथ्वी । साझा समस्यासँग सबै गम्भीर भएर लडिरहेका छन् । अन्तर्राष्ट्रियवाद र मानवतावाद आज सबैको हृदयमा समान रूपले बसेको छ । मानवतालाई जोगाउनु सबैको चासोको विषय बनेको छ । महिला आफ्नो नातेदारलाई अपिल गर्दै रोएकी होइनन् । ती महिला त सम्पूर्ण मानव सभ्ययता जोगाउन मानव समुदायलाई गुहारिरहेकी छिन्, “घरमै बस्नुहोस्, घरमै बस्नुहोस्, कृपया, घरमै बस्नुहोस् !”
कोरोना भाइरसको सङ्क्रमणबाट सिर्जित समस्याले सम्पूर्ण विश्व नै चिन्तित र भयभित छ । सम्पूर्ण मानवता नै भयङ्कर विषम परिस्थितिबाट गुज्रिरहेको छ । अमेरिका, यूरोप, चीन, अरब राष्ट्रजस्ता विकसित देशहरू स्वयं यस महामारीको चपेटामा परेर ठूलो स्वास्थ्य सङ्कट सामना गर्दै आर्थिक सङ्ककटको भूमरीमा डुब्दै गएको छ । विश्वका लगभग सम्पूर्ण देशहरूमा सङ्क्रमण फैलिसकेको छ । यस परिवेशमा नेपालजस्तो गरीब देशको अबस्था के हुने हो सहजै अनुमान गर्न सकिन्छ ।
हाम्रा पाँच चुनौतीः
नेपालमा लकडाउन भएको आज चौधौँ दिन बितिरहेको छ । एक हप्ता अवधि लकडाउन सकेर दाश्रो हप्ता पनि सकिनै लागेको छ । यो लकडाउनको अवधि यति नै हुने भन्ने हुँदैन । यसको अवधि जहिले पनि अनिश्चित नै हुनसक्ने देखिन्छ । यस परिवेशमा पाँचवटा कुरा महत्त्वपूर्ण देखिन्छन् ।
पहिलोः लकडाउन लम्बाई घरमै बसेर भाइरसलाई जित्ने चुनौती; दोस्रोः लकडाउनको समयमा आम जनताको दिनचर्या कसरी चल्ने चुनौती; तेस्रोः सङ्क्रमित व्यक्तिको उपचारमा आउने चुनौतीहरू; चौथोः विभिन्न मुलुकमा काम गरिरहेका प्रवासी नेपालीले भोग्ने समस्याको निकास र पाँचौँः सङ्क्रमणसँग जितिसकेपछिको जर्जर आर्थिक अवस्थासँग सामना गर्दै सामान्य अवस्थामा मुलुकलाई फर्काउन गर्नुपर्ने पुनर्निर्माण सम्बन्धी चुनौती । यी पाँचवटै चुनौती नेपालजस्तो गरिब देशका लागि महाचुनौती हुन् ।
लकडाउनः
हालसम्म विश्वमा सङ्क्रमण घट्दो होइन, बढ्दो नै देखिन्छ । अमेरिका, युरोपका देशहरूमा यसको प्रभाव अझ बढ्दो छ । चीनमा मात्र घट्दो सङ्क्रमण देखाएको छ । विश्वको अधिकांश भूगोलमा लकडाउन चलिरहेको छ । सङ्क्रमितको संख्या घट्दै गएर शून्यमा नपुगुञ्जेल लकडाउनको अवस्थामा बस्नु आवश्यक हुनेछ । अर्थात् लकडाउनको स्थिति अनिश्चित छ ।
नेपालले भारतसँग समानान्तरीय रूपमा लकडाउन गर्नुपर्नेछ । खुला सीमा र आवतजावतले यो बाध्यात्मक स्थितिको सिर्जना भएको हो । के भारतको तुलनामा लामो अवधिको लकडाउन नेपालले धान्न सक्नेछ त ? लकडाउनको सम्बन्धमा यो सवाल निकै जटिल छ ।
चीन, भारत र सङ्क्रमणको जोखिमः
कोभिड–१९ को इपिसेन्टर चीनको उआन सहर बन्यो । चीनले महामारी झेल्दै लकडाउन गरेर र उच्च-सतर्कता चिकित्सक टोलीहरू खटाउँदै कोरोना भाइरसको सङ्क्रमणलाई आफ्नो नियन्त्रणमा लियो । चीनमा सङ्क्रमितको संख्या कम हुँदै गएको छ, मृत्यु पनि हुन छोडेको छ । भारतमा पछिल्लो समयमा संक्रमितको संख्या बढ्दै गएको छ र मृत्यु हुनेको संख्या पनि बढ्दै गएको छ ।
चीन र भारत हाम्रा दुई विशाल छिमेकी राष्ट्रहरू हुन् । उत्तरतर्फको चीनले सङ्क्रमणको संख्यालाई न्यूननीकरण गरिसक्यो । चीनसँग हाम्रो खुल्ला सीमा छैन, जोडिएका नाकाहरू कम छन्, भौगोलिक विकटताले गर्दा मानिसहरूको आवतजावत कम छ । यसरी चीनसँग नेपाललाई जोखिम कम छ । तर, दक्षिणतर्फको छिमेकी भारतसँग नेपालको नाकाहरूको संख्या धेरै छ, खुला सीमा छ, आवतजावत बाक्लो छ; भारतमा सङ्क्रमण बढ्दो छ । यसरी भारतसँग हाम्रो जोखिम सबैभन्दा बढी छ ।
चीन, भारत र आपूर्तिः
नेपाल परनिर्भर र भूपरिवेष्टित मुलुक हो । नेपालमा उपभोगका लागि आउने अधिकांश वस्तु भारत र चीनबाट आपूर्ति हुने गर्दछन् । अहिले पनि दैनिक उपभोग्य वस्तुदेखि अन्य कुराहरूको अधिकांश आपूर्ति यिनै दुई मुलुकबाट हुने हो । यी दुई देश आफै महामारीको चपेटामा छन् ।
अमेरिकाको एक म्यागेजिनमा प्रकाशित रिपोर्ट अनुसार भारतमा करोडौँ मानिसहरू कोरोनाको सङ्क्रमणको शिकार हुने अनुमान छ । भारत पूर्णरूपमा लकडाउनमा छ । उसको लकडाउन अझै लम्बिन्छ । लकडाउनले गर्दा उसको उत्पादन ठप्प छ ।
चीन पनि आंशिक लकडाउनमा छ । चीनबाट हुने आपूर्तिमा पनि हामी भारतमाथि निर्भर छौँ । चीनको सामुद्रिक बन्दरगाह पनि भारतसँग नै जोडिन्छ । चीनको स्थलमार्गबाट हुने न्यून आपूर्तिले हामी धेरै दिन धान्न सक्दैनौँ पनि ।
त्यस्तै अन्य मुलुकबाट हुने आपूर्तिमा पनि हामी भारतमाथि नै निर्भर छौँ । सबैको बन्दरगाह भारतसँग नै जोडिन्छ । यसरी दैनिक रूपमा हुने आयातमा हामी लगभग पूर्णरूपमा भारतमाथि निर्भर छौँ । पारवहन, आयात-निर्यात र उत्पादनसँग जोडिएको विषयमा जाँदा नेपालले आपूर्तिको ठूलो अभाव झेल्नुपर्ने अवस्था कुनैबेला पनि सिर्जना हुन सक्दछ । हाम्रो स्टकले हामी कति समयसम्म धान्न सक्छौँ ? हामीसँगको स्टक क्षमता निकै कमजोर छ । हाम्रो राष्ट्रिय स्टकमा धेरै मालसामानको उपलब्धता छैन । २–३ महिनाभन्दा बढी हाम्रो स्टकले धान्न पनि सक्दैन ।
तसर्थ, लकडाउन लम्बिने अवस्थामा हाम्रो जनजीवन झन् समस्याग्रस्त हुने अवस्था छ । एकातिर भारतसँगै हाम्रो लकडाउन समानान्तरीय हुनु आवश्यक छ भने अर्कोतिर भारतमा उत्पादन बन्द हुनुले हाम्रो आपूर्तिको वैकल्पिक व्यवस्था गर्न हाम्रो सरकार सफल होला भन्ने अवस्था छैन । पूरै विश्व नै लकडाउनमा गएको बेला वैकल्पिक व्यवस्था झन् जटिल त छ नै ।
उपचारसँग जोडिएको विषयः स्वास्थ्य क्षेत्रमा रहेको हाम्रो भौतिकपूर्वाधार कमजोर छ । अन्य देशमा जुन आकारमा महामारी फैलियो त्यो आकारमा हाम्रो देशमा सङ्क्रमण बढ्यो भने यसले अनियन्त्रित परिस्थितिको सिर्जना गर्न सक्दछ । हामीसँग न त्यस आकारमा अस्पतालहरू छन्, न उपलब्ध अस्पतालहरूमा उपकरणहरू छन् र न हामीसँग त्यति ठूलो संख्यामा चिकित्सक, सह चिकित्सकहरू छन् । औषधी र अन्य केमिकलहरूको आपूर्ति आफैमा जटिल छँदैछ । सरकारले यसको तयारी कुन स्तरमा गरेको छ ? के विकल्पहरू छन् सरकारसँग ?
जनजीवनको व्यवस्थापनः
पहिलो चरणकै लकडाउनले गरिबीको रेखामुनि रहेका जनताको जनजीवन निकै कष्टमय बनिसकेको थियो । दास्रो चरणमा स्थिति झन् नाजुक बनिसकको छ । विपन्न ज्यालादारी मजदुरहरूको अवस्था निकै दयनीय छ ।
सीमान्तकृत समुदाय र दलित बस्तीहरूका जनता पैसा नभएर खाद्यान्नको अभावले भोकमरीको शिकार हुन थालेका छन् । महंगी बढेको छ । खाद्यान्नको अभाव छ । औषधीमुलोको अभाव छ । कालोबजारी सुरु भएको छ । लुटमार र अराजकता बढ्ने प्रवल सम्भावना देखिन्छ ।
सरकारले लकडाउनको अवधि बढाएसँगै जनतालाई विभिन्न सहुलियत दिनु र विपन्न जनताको दैनिकी चल्ने गरी उद्धारको व्यवस्था मिलाउनु आवश्यक छ । त्यसो हुन नसकेको खण्डमा सङ्क्रमणभन्दा भयावह भोकमरी र त्यसबाट सिर्जित अवस्था हुन जान्छ ।
अझ स्थानीय तहमा जाने उद्धारका सामाग्रीको वितरण व्यवस्थापन आफैमा जटिल कार्य हो । केही समयअघि गृहमन्त्रीले भनेका थिए कि स्थानीय तहमा भ्रष्टाचारीहरूलाई कारवाही गरियो भने स्थानीय तहहरू नै खाली हुनेछन् । यो सामान्य विषय होइन । भोलि सरकारले पठाउने उद्धारको व्यवस्थापनमा व्यापक अनियमितता हुने कुरा सहजै अनुमान गर्न सकिन्छ ।
यस प्रकारको अनियमिततालाई नियन्त्रण गर्ने संयन्त्रसमेत सरकारले उद्धार बजेट बिनियोजन गर्यो भने यो प्रभावकारी हुनेछ अन्यथा यसले भ्रष्टाचार मौलाउनेछ र अराजकतालाई प्रश्रय मिल्ने छ ।
प्रवासी नेपालीको व्यवस्थापनः
नेपालको कुल जनसंख्याको एकतिहाइ हिस्सा भारत र अन्य देशहरूमा छरिएर रहेका छन् । अर्थात् झण्डै ८०–९० लाख जति नेपाली प्रवासमा छन् । यो जनसंख्या सक्रिय जनसंख्या पनि हो । यसले अर्थ उपार्जन गरिरहेको छ । तर, विश्वव्यापी महामारीको यस विश्व संकटमा जहाँ ती नेपालीहरू काम गर्दछन् त्यहाँको स्थिति बिग्रँदै गयो भने यसले हामीलाई ठूलो संकट थपिने देखिन्छ ।
खास गरी खाडी मुलुकहरूमा सबैभन्दा ठूलो संख्यामा नेपाली कामदारहरू काम गर्दछन् । ती देशहरूमा पनि सङ्क्रमण बढ्न थालेको छ । ती मुलुकहरूमा पनि लकडाउन घोषणा हुन थालेका छन् । ती देशहरूमा कम्पनीहरूले कामदारहरूलाई पाल्नु सजिलो छैन । काम नगराई तलब, खाना, आवासीय सुविधा, औषधोपचार आदि उपलब्ध गराउनु नीजि कम्पनीहरूका लागि सहज हुने छैन ।
यसले हाम्रा प्रवासीहरूलाई विषम परिस्थितिको सामना गर्नुपर्ने हुन्छ । कतिपय देशहरूले उनीहरूलाई कुनैबेला पनि देश फर्कने आदेश जारी गर्न सक्दछन् । कतिपय नेपाली प्रवासीहरू पनि त्यहाँ सङ्क्रमणको शिकार होलान्, मृत्युवरण गर्लान् । प्रवासमा हुने यस जटिल परिस्थितिको सामना नेपालले कसरी गर्ला यो पनि निकै महत्त्वपूर्ण विषय हो । सरकारको ध्यान यता पनि जाओस् ।
मानव सभ्यता रक्षाप्रतिको चिन्ताः
मानवसभ्यता नै जोखिममा त छैन भन्ने सवाल पनि उठ्ने गरेको छ । एउटा सूक्ष्म जीवाणुले मानव सभ्यतालाई नै चुनौती दिएको अवस्थामा मानव आफ्नो सभ्यता जोगाउन पनि उत्तिकै चिन्तित छ ।
विश्व एक बस्ती हो र मानवले मानव सभ्यताको विरुद्धमा कुनै काम गर्नु भनेको मानव सभ्यताकै अन्त गर्नु हो भन्ने कुराको पाठ यस कोरोना घटनाले मानव समुदायलाई अवगत गराएको छ । अहिले सम्पूर्ण विश्व एउटा समाधानको खोजीमा छ । यसले मानव एकताको नयाँ युगको प्रारम्भ गर्न सक्दछ । यसले मानव समुदायको अन्तर्राष्ट्रियवाद र मानवतावादलाई थप मजबुत गरेको छ ।
(लेखक पूर्व मन्त्री तथा नेकपाका नेता हुनुन्छ ।)
